Gün geçmiyor ki uluslararası bir uyuşmazlık ortaya çıkmasın. Bu kez de eski dünyanın iki kutbu olan Amerika ile Rusya arasında bir diplomatik kriz ortaya çıktı. Amerika, 8 Kasım 2016 tarihinde yapılan Başkanlık seçimlerine Rus bilgisayar korsanları (hackerleri) tarafından gerçekleştirilen siber saldırılarla müdahale edildiği iddiaları üzerine, 35 Rus diplomatı sınır dışı etme kararı almıştır[1]. Amerikan Dışişleri Bakanlığı tarafından yapılan açıklamada, Washington Büyükelçiliği ile San Francisco Konsolosluğu’nda görevli bulunan 35 diplomatik personelin “istenmeyen kişi (persona non grata)” ilan edildiğini açıklamıştır. Sınır dışı edilmesi kararlaştırılan diplomatik personele ve ailesine, Amerika’yı terk etmeleri için 72 saatlik süre verilmiştir. Bu tedbirlere ek olarak, Amerikan Hükümeti Maryland ve New York’ta bulunan iki Rus istihbarat merkezinin de kapatılacağını açıklamıştır[2]. Buna karşılık olarak Rusya Dışişleri Bakanlığı, 35 Amerikan diplomatın istenmeyen kişi ilan edilmesine ilişkin bir teklifi Kremlin Hükümetine sunmuş, fakat bu teklif, Hükümet tarafından geri çevrilmiştir[3].
İki ülke arasında yaşanan bu krizin uluslararası hukuk boyutuna bakıldığında, üç önemli soru dikkatleri çekmektedir:
- Amerika’nın Rus diplomatları sınır dışı etmesi, uluslararası hukuka aykırı mıdır? Amerika’nın uluslararası sorumluluğunu doğurur mu?
Uluslararası hukukta devletler, diğer devletlerle diplomatik ilişki kurma konusunda tamamen bağımsızdırlar. Bir devlet istediği zaman bir devletle diplomatik ilişkiler kurabilir ve istediği zaman bu ilişkiyi sonlandırabilir. Yine aynı şekilde devletler, istedikleri kişiyi diplomatik temsilci olarak gönderebilirler; buna karşılık olarak da kabul eden devlet bu diplomatik temsilciyi kabul edip etmemekte bağımsızdır. Benzer şekilde, bir devlet ülkesinde bulunan diplomatik temsilcileri istediği zaman istenmeyen kişi (persona non grata) ilan edebilir[4]. Bu tamamen kabul eden devletin tasarrufuna bağlı bir durumdur. Kabul eden devletin istenmeyen kişi ilan edebilmek için geçerli, haklı bir sebebinin olması gerekmemektedir. Hiçbir haklı sebebe dayanmadan, bir diplomatik temsilciyi istenmeyen kişi ilan eden bir devletin uluslararası sorumluluğu da doğmaz. Çünkü bu durum tamamen devletlerin bağımsız iradesine bırakılmıştır. Bu bakımdan Amerika’nın Rus diplomatları istenmeyen kişi ilan etmesi uluslararası hukuka uygundur ve Amerika’nın sorumluluğunu doğurmaz.
- Amerika’nın gerçekleştirdiği fiiller, uluslararası hukuk bakımından ne ifade etmektedir? Rusya’nın bu fillere karşılık olarak alabileceği tedbirler var mıdır?
Rusya’nın ve Amerika’nın karşılıklı fiilleri misilleme karşı tedbirini oluşturmaktadır. Uluslararası hukukta misilleme, bir devletin, diğer bir devletin hukuka aykırı olmayan fakat çıkarlarını zedeleyen davranışına karşılık olarak devletler hukukunun yasaklamadığı yollarla karşılık vermesidir. Misillemede en önemli nokta, karşılık olarak yapılan davranışın uluslararası hukuka uygun bir davranış olmasıdır. Ayrıca, misillemede bulunan devletin bir hakkına değil, hukuk tarafından korunmayan bir çıkarına zarar verilmesi gerekmektedir. Misilleme yapan devletin fiili ile misilleme yapılan devletin fiilinin denk olması ve benzer araçlarla kullanılması gerekmemektedir. Uygulanan uluslararası hukukta çeşitli misilleme örnekleri şunlardır[5]: Limanların ilgili devlet gemilerine kapatılması; ilgili devlet vatandaşlarına sıkı kurallar uygulanması; aşırı vergi oranları ve farklı gümrük tarifeleri belirlenmesi; ilgili devletle ticari ilişkilerin kesilmesi; ekonomik ve teknik yardımın andlaşmalara aykırı düşmeyecek biçimde kesilmesi; diplomatların istenmeyen kişi (persona non grata) ilan edilmesi; diplomatların ülke içindeki hareketlerinin sınırlanması; kısaca boykot olarak anılan mal ithaline izin verilmemesi; karşı devletin yurttaşlarından vize istenmesi ya da ülkeye girişlerinin yasaklanması.
Amerika, Rusya tarafından ülkesel çıkarlarının ihlal edildiğini iddia ederek, 35 Rus diplomatı istenmeyen kişi ilan etmiş ve Maryland ile New York’ta istihbarat amaçlı kurulan Rusya’ya ait iki merkezin de kapatılacağını açıklamıştır. Amerika’nın Rus diplomatları istenmeyen kişi ilan etmesinin uluslararası hukuka uygun olduğu birinci soruda ifade edilmişti. Yine Rusya’ya ait merkezin kapatılması da, Amerika’nın yetisi altındadır ve uluslararası hukuka uygundur. Görüldüğü üzere, Amerika çıkarlarını zedeleyen durumlara karşılık olarak hukuka uygun şekillerde karşılık vermiş ve misilleme tedbirine başvurmuştur. Aynı şekilde, Rusya’nın da Amerika’nın bu fiillerine karşılık olarak misilleme tedbirine başvurma hakkı bulunmaktadır. Fakat Rusya tarafından, aynı surette bu hakkın kullanılmayacağı açık bir şekilde ifade edilmiştir. Fakat Rusya misilleme hakkını saklı tutmaktadır ve istediği zaman bu hakkı kullanabilir.
- Diplomatik personelin ve ailelerinin sınır dışı edilmesinde uyulması gereken uluslararası hukuk kuralları nelerdir?
Kabul eden devletin, ülkesinde bulunan bir diplomatik personeli istenmeyen kişi ilan etmesi durumunda, genellikle bu kişilerin ve ailelerinin 24 ile 48 saat içerisinde ülkeyi terk etmesi istenmektedir. Fakat kabul eden devletin, ülkede silahlı çatışma durumu olsa dahi, diplomatik temsilcinin ve ailesinin ülkeyi terk etmesi için gereken kolaylıkları tanıması gerekmektedir. Bu bakımdan kabul eden devlet, özellikle gerektiğinde diplomatik temsilcilerin şahısları, aileleri ve malları için ihtiyaç duyulan nakil imkânlarını sağlamak zorundadır[6]. Bu yükümlülüğün yerine getirilmemesi durumunda, kabul eden devletin uluslararası sorumluluğu doğar. Ayrıca belirtmek gerekir ki, istenmeyen kişi ilan edilen diplomatik personelin ve ailesinin sahip olduğu diplomatik dokunulmazlık ve ayrıcalıklar, ülkeyi terk etmeleri için verilen sürenin dolması ile birlikte sona erer. Bu bakımdan hakkında cezai soruşturma bulunan diplomatik personelin, herhangi bir gözaltı durumuyla karşılaşmaması için verilen süre içinde ülkeyi terk etmesi gerekmektedir. Amerika tarafından Rus diplomatlara ülkeyi terk etmeleri için 72 saatlik bir süre verilmiştir. Diplomatik personel ve ailelerinin bu süreler içinde ülkeyi terk etmesi; Amerika’nın da bu kişilerin ve mallarının nakli için gereken kolaylıkları sağlaması gerekmektedir.
[1] https://www.theguardian.com/us-news/2016/dec/29/barack-obama-sanctions-russia-election-hack, Erişim Tarihi, 21.12.2016.
[2] http://www.nytimes.com/2016/12/30/world/europe/russia-diplomats-us-hacking.html, Erişim Tarihi, 21.12.2016.
[3] https://www.theguardian.com/world/2016/dec/30/russia-plans-immediate-counter-measures-us-diplomats, Erişim Tarihi, 21.12.2016.
[4] 1961 Diplomatik İlişkiler Hakkında Viyana Sözleşmesi, md. 9.
[5] Selcen Erdal, “Uluslararası Hukukta Karşı Önlemler Ve Akçakale’de Yaşananlar”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi”, Cilt: 22, Sayı: 1, Yıl: 2014, s. 14.
[6] 1961 Diplomatik İlişkiler Hakkında Viyana Sözleşmesi, md. 44.
* Bu yazı Uluslararası Stratejik Bakış Enstitüsü’nün sitesinde yayınlanmıştır. Yazıya erişim için bkz. http://www.usbed.org/asya–pasifik/news-amerika-rusya-diplomasi-krizi-ve-uluslararasi-hukuk.html
ULUSLARARASI HUKUK ÇALIŞMALARI 